خواجه نصیرالدین طوسی ؟

 در یازدهم جمادی الاولی سال پانصد و هفتاد و نه هجری ، شهر طوس " زادگاه مردان افتخار آفرین تشیع " دیگر کودکی را پذیرا شد که در آینده ای نه چندان دور هر دو به هم مباهات کردند : خواجه نصیرالدین طوسی به زادگاه خود ، شهر مقدسی که مرکز اشعه انوار درخشان هشتمین ستاره تابناک ولایت و امامت ، علی ابن موسی الرضا (ع ) و مرقد مطهر آن بزرگوار است و همچنین طوس به این دانشمند جلیل القدری که در دانش های گوناگون متبحر بود و آثار گرانمایه و ارزشمند وی نه تنها در جوامع و حوزه های اندیشه اسلامی مورد بهره برداری بوده و هست ، بلکه این آثار در دانشگاه های غربی نیز تدریس می شود .

خواجه نصیر را نمیتوان یک شخصیت شمرد ، او دارای شخصیت ها و ابعاد مختلفی بوده در یک جسم و جان : فقیه ، متکلم ، محقق ، فیلسوف ، ریاضی دان و استاد علم هیئت . علامه حلی که افتخار شاگردی محقق طوسی را داشت ، در باره وی چنین می گوید : شیخ افضل اهل زمان خود در علوم عقلیه و نقلیه بود . او دارای تالیفات بسیار در فلسفه و علوم شرعیه است کسی را پایبند تر از او در اخلاق نیافتم .در خدمت او الهیات کتاب شفای ابن سینا و پس از آن تذکره در عمل هیئت را که تالیف خود ایشان است ، یاد گرفتم .

قطب الدین اشکوری در کتاب محبوب القلوب می نویسد : او دانشمند و پژوهشگری بود که دانشمندان دوست و دشمن در برابر او سر تعظیم فرود آورده و برای درک علوم معقول و منقول در خدمتش زانوی ادب به زمین می زدند ، کتابها و آثار سودمند بسیاری در فنون و علوم گوناگون دارد به ویژه اینکه کوشش فراوانی در رد شبهات فخر رازی نمود که این شبهات را فخر در شرح اشاراتش نوشته است .

شخصیت اجتماعی :

یکی از مشخصات بارز علمای ما این است که چون علوم و دانش را برای خدا می خواهند و در راه خدمت به بندگان خدا مصرف می کنند ، از این رو خداوند ، وقار و شخصیت اجتماعی ارزنده ای به آنان ارزانی داشته است . این عزت را خداوند به بندگان خالص خود داده است و در طول تاریخ ، مردم شاهد این عزت برای بندگان شایسته خدا بوده اند . محقق طوسی نیز از این نعمت الهی برخوردار بود ، لذا هنگامی که هلاکوخان مغولی به کشورهای اسلامی یورش برد و به هر کجا می رسید حرث و نسل را از بین میبرد و برای هیچ مقامی استثنا قائل نبود ، در یک چنین جو خفقانی ، محقق طوسی چاره ای نداشت جز اینکه خود را به آن ستمگر سفاک نزدیک کند و از راه کنترل کردن وی خدماتی به اسلام و مسلمین داشته باشد . آن کوته فکرانی که به این بزرگ مرد وارسته و اندیشمند خرده میگیرند و نسنجیده انتقاد می کنند ، خوب است نظری به موقعیت خواجه و اوضاع سیاسی آن زمان بکنند تا بهتر خواجه را بشناسند . اینک برخی از آثار این تقرب را می شماریم .

1- هلاکوخان قصد داشت تمام کتابها و آثار تشیع را آتش بزند و علماء را از بین ببرد ، لذا محقق طوسی با سلاح علم و با هیبت و وقاری که داشت توانست به هلاکو نزدیک شود و از تلف شدن آن همه کتابهای ارزشمند و نفیس جلوگیری نماید . او تنها در یک کتابخانه بیش از چهار هزار جلد کتاب نگهداری میکرد . و همچنین در اثر این تقرب ، بسیاری از اهل علم و ادب را از مرگ حتمی نجات داد .

2- یکی از فوائد دیگر نزدیک شدن به هلاکو ، این بود که محقق طوسی پس از برخورداری از یک سلطه ی نسبی ، توانست حدود الهی را جاری نماید ، و لذا آن چند سالی که محقق طوسی قدرتی داشت به عنوان یک ولی فقیه حدود شرعیه را جاری و نماز جمعه را برپا نمود . نماز جمعه ای که کمتر علماء قدیم ، قدرت برپایی آن را داشتند ، خواجه نصیر طوسی این فریضه عابدی سیاسی را اقامه کردند .

3- در سال 657 با استفاده از امکانات مادی هلاکو ، رصدخانه ای در مراغه ترتیب داد .

مقام علمی :

در باره شخصیت علمی او چه میتوان گفت در جایی که علامه حلی با آن همه مقام و منزلت ، هنگامی که از محقق طوسی یاد میکند . او را استاد ال بشر میخواند . آن بزرگوار در اکثر علوم استاد بوده ولی به حکمت و ریاضی مشهور است .البته این بدان معنی نیست که خواجه از نظر فقیه کمبودی داشته است بلکه چون در علوم دیگر بسیار متبحر بوده است لذا به حکمت و ریاضی و هیئت اشتهار داشته است .

خواجه در آغاز تحصیل ، نزد علمای خود به علوم عقلیه پرداخت سپس به نیشابور رفت و در آنجا از محضر درس فضائی همچون فریدالدین داماد و قطب الدین مصری و دیگر بزرگان حکمت ، بهره بسیار برد .

خواجه در بسیاری از علوم تالیف و تصنیف دارد ولی چند اثر از آثار ارزشمند او شهرت بیشتری در مجامع علمی دارد که به برخی از آن آثار اشاره ای کرده و دیگر کتابهای آن بزرگوار را فهرست وار نقل میکنیم . 

1- تجرید اله قائد : در عمل کلام . این کتاب از بهترین کارهائی است که در معقولات و رد شبهه ها نوشته شده است وگر چه کتاب از نظر حجم کوچک است ولی از نظر معنی بسیار پر محتوی و متین و فصیح است که ملاعلی قوشچی یکی از صالحین این کتاب می نویسد : اگر علامه حلی شرح بر تجرید نمی نوشت ، هر آینه تجرید در بوته اجمال و ابهام باقی میماند و چیزی از آن درک نمی شد .

2- آداب المتعلمین : اولین کتابی است که در آداب تحصیل علم و شرائط دانشجو و استاد نوشته شده . این کتاب مشتمل بر دوازده فصل است که پیرامون ماهیت عمل و اخلاص در طلب علم و دقت در انتخاب استاد و مدت تحصیل و پرهیز از حسد و لزوم استفاده از تمام لحظات عمر و لزوم پرهیزگاری برای دانشجو و همچنین اسباب تقویت نیروی حافظه و رعایت آداب دینی و مسائل ظریف و دقیق بیشماری در این مورد بحث میکند .

3- الشکل القطاع : این کتاب ریاضی در نوع خود بی نظیر است .در کتاب فلاسفه الشیعه ص 489 آمده است غربی ها این کتاب را " الشکل القطاع " را به زبان های لاتین و انگلیسی و فرانسه ترجمه کرده اند و در طول قرنهای متعدد مرجع دانشمندان اروپایی بوده که معلومات خود را در مورد مثلثات مستوی و کروی از آن می گرفتند . خواجه نصیر اولین کسی است که حالات ششگانه مثلث قائم الزاویه را بکار برده و آن را در این کتاب ذکر کرده است . هرکس این کتاب را مطاله کند ، متوجه می شود که مطالب مزبور فقط در جدیدترین کتاب هایی که در باب هر دو نوع مثلثات تالیف شده موجود است . و دها آثار دیگر ...

در هر صورت ؟ زندگی افتخار آفرین این دانشمند بزرگ که در صورت ظاهر، دنیا به او روی آورده و با کمال تنعم و لذت می توانست زندگی را بگذارند ؛ در نهایت زهد و دوری از لذات دنیوی گذشت ، که خود در این باب می فرماید : لذات دنیوی همه هیچ است نزد من ... در خاطر از تغییر آن هیچ ترس نیست ....روز تنعم و شب عیش و طرب مرا .... غیر از شب مطالعه و روز درس نیست ..

سرانجام پس از 75 سال عمر پر برکت ، در روز 18 ذی حجه ( عید غدیر ) از سال 672 هجری به جوار حق شتافت و در کاظمین در جوار امام هفتم و امام نهم علیهماالسلام به خاک سپرده شد .

نوشته اند که در حال احتضار از ایشان پرسیدند : آیا اجازه می فرمائید جنازه شما را به نجف اشرف انتقال دهیم . فرمود : مرا همین جا دفن کنید زیرا از امام موسی بن جعفر (ع ) خجالت می کشم که در جوار او بمیرم و جنازه مرا به جای دیگر منتقل کنند .... والسلام

منابع 

کتاب علم و تمدن در اسلام ص 175 با اختصار

فلاسفه الشریعه ص 493 به نقل از دانش مسلمین ص 167

نشریه پاسدار اسلام ص60