فلسفه پژوهش چیست؟ فلسفه تحقیق چیست؟ فلسفه تحقیق در لایه اول پیاز تحقیق چیست؟ روش شناسی علم مدیریت(دکتر احمد محمدیان،۱۴۰۳)

فلسفه پژوهش چیست؟

فلسفه تحقیق چیست؟

فلسفه تحقیق در لایه اول پیاز تحقیق چیست؟

روش شناسی علم مدیریت(دکتر احمد محمدیان،1403)

What is the research philosophy? What is the research philosophy in the first layer of the research onion? Methodology of management science (Dr.Ahmad Mohamadian, 2024)

مقدمه:

در دنیایی که هر لحظه با سیل عظیمی از داده ها و اطلاعات روبرو هستیم، فلسفه تحقیق چراغی است که راه پژوهشگران را در مسیر کشف حقیقت روشن می کند. این فلسفه، مانند نقشه ای کهن، پژوهشگران را از بیراهه های تفکر دور نگه می دارد و به آن ها کمک می کند تا با دقت و انضباط، به دنبال پاسخ هایی برای پرسش های بنیادین خود باشند. از دوران باستان که فیثاغورس نخستین بار اصطلاح فیلسوف را به کار برد، تا عصر حاضر که دانشمندان با استفاده از روش های پیچیده علمی به تحقیق می پردازند، فلسفه تحقیق همچنان به عنوان نوری هدایت گر، نقش خود را ایفا می کند. این فلسفه، میراثی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هر بار با افزودن بعدی جدید به غنای آن افزوده است. اکنون، در این عصر اطلاعات، فلسفه تحقیق بیش از پیش به ابزاری حیاتی برای فهم و تفسیر جهان پیرامون ما تبدیل شده است.

فلسفه تحقیق ریشه در تاریخچه و تکامل فلسفه دارد. فلسفه به معنای دوستداری دانش است(دکتر احمد محمدیان،1400) و به مطالعه پرسش های عمومی و اساسی مانند عقل، وجودیت، دانش، ارزش ها، ذهن و زبان می پردازد. این اصطلاح احتمالا توسط فیثاغورس در حدود ۵۷۰ تا ۴۹۵ قبل از میلاد ابداع شده است.

تاریخ فلسفه، بیان دیدگاه های فلسفی، نظام ها و مکاتب فلسفی است که شامل مطالعه زندگی فیلسوفان، جست وجو پیرامون ارتباط متقابل مکاتب و نظام های فلسفی و تلاش برای ردیابی مسیر پیشرفت یا پسرفت آن در بستر تاریخ است. فلسفه تحقیق به عنوان بخشی از این تاریخچه، به تدریج با تکامل فلسفه و تخصصی شدن دانش ها شکل گرفته و به عنوان یک رشته مجزا در عرصه تحقیقات علمی مطرح شده است.

به طور خاص، فلسفه تحقیق از تلاش برای درک و توضیح جهان و پدیده های آن از طریق روش های منطقی و استدلالی نشات گرفته است. با گذشت زمان و پیشرفت علوم مختلف، فلسفه تحقیق به عنوان یک راهنما برای پژوهشگران در انتخاب روش ها و رویکردهای مناسب برای پرسش های تحقیقاتی خود عمل کرده است. این فلسفه به پژوهشگران کمک می کند تا با تعیین چارچوب های هستی شناختی و معرفت شناختی، به شیوه ای منسجم و منظم به پرسش های تحقیقاتی خود پاسخ دهند و نتایج قابل اعتماد و معتبری را ارائه دهند.

📷

تحقیقی که فاقد لایه اول پیاز تحقیق، یعنی فلسفه تحقیق، باشد ممکن است با مشکلات جدی مواجه شود. فلسفه تحقیق نقش بنیادینی در تعیین جهت گیری کلی پژوهش دارد و بدون آن، پژوهش ممکن است فاقد یک چارچوب نظری مشخص و هدفمند باشد.

بدون لایه اول، پژوهشگر ممکن است نتواند به طور موثری:

- ماهیت واقعیت و دانش را تعریف کند.

- روش های مناسب برای جمع آوری و تحلیل داده ها را انتخاب کند.

- به سوالات تحقیقی پاسخ دهد که با فرضیات و مفروضات پژوهش همخوانی دارند.

به عبارت دیگر، تحقیق بدون فلسفه مشخص ممکن است بی نظم، ناسازگار و بدون جهت باشد، و نتایج حاصل از آن ممکن است قابل اعتماد و تکرارپذیر نباشند. فلسفه تحقیق به پژوهشگر کمک می کند تا تصمیمات آگاهانه ای در مورد تمام جنبه های پژوهش از جمله رویکرد، استراتژی، انتخاب ها و روش های تحلیل داده ها بگیرد(دکتر احمد محمدیان،1401).

📷لایه اول پیاز تحقیق، که به فلسفه پژوهش مربوط می شود، اهمیت بسیاری دارد زیرا نشان دهنده جهان بینی و نوع نگاه پژوهشگر به جهان است (ساندرز،2019) . این لایه به عنوان شالوده یا بنیادی برای مطالعه عمل می کند و تعیین کننده چارچوب های هستی شناختی و معرفت شناختی است که پژوهشگر در تحقیق خود به کار می برد.

فلسفه تحقیق در پیاز پژوهش به مجموعه ای از باورهای مربوط به ماهیت دانش و واقعیت اشاره دارد و این تعریف اساسی ماهیت دانش است(دکتر احمد محمدیان،1402). انتخاب فلسفه تحقیق براساس ساختار پیاز پژوهش با توجه به نوع دانش مورد بررسی در پروژه تحقیقاتی تعریف می شود. بنابراین، فلسفه پژوهش نقطه شروعی را برای رویکرد تحقیق مناسب ایجاد می کند که در مرحله دوم اتخاذ می شود و بر تمام جنبه های تحقیق تاثیر می گذارد. این لایه مبنایی برای تصمیم گیری های بعدی فراهم می کند و به همین دلیل اهمیت بسیاری دارد.

پنج مکتب فلسفی

1- پوزیتیویسم یا اثبات گرایانه (Positivism): این دیدگاه بر این باور است که دانش معتبر تنها از طریق مشاهدات حسی و روش های علمی قابل اثبات است. پوزیتیویست ها تاکید زیادی بر روش های کمی و تجربی دارند .

2- واقع گرایی انتقادی (Critical Realism): این مکتب معتقد است که واقعیت های پنهانی وجود دارند که ممکن است از طریق نظریه پردازی و تحلیل علمی قابل شناسایی باشند، اما لزوما به صورت مستقیم قابل مشاهده یا اندازه گیری نیستند(دکتر احمد محمدیان،1401).

3- تفسیرگرایی (Interpretivism): این رویکرد بر این باور است که دانش از طریق فهم و تفسیر معناهایی که افراد به تجربیات خود می دهند، به دست می آید. تفسیرگرایان تاکید بر فهم عمیق تر رفتارها و کنش های انسانی دارند .

4- پست مدرنیسم (Postmodernism): این دیدگاه به چالش کشیدن ساختارهای قدرت و نظریه های بزرگ است و بر این باور است که واقعیت ها چندگانه و نسبی هستند و نمی توان آن ها را به صورت کلی گرایانه توصیف کرد .

5- 📷پراگماتیسم یا عمل گرایی (Pragmatism): این مکتب بر این باور است که معنا و حقیقت یک مفهوم یا نظریه در نتایج عملی و کاربردی آن نهفته است. پراگماتیست ها تاکید دارند که ارزش یک ایده باید بر اساس تاثیرات و کارایی آن در زندگی واقعی سنجیده شود .

تاریخچه مکتب های فلسفی :

1. پوزیتیویسم یا اثبات گرایانه(Positivism): در قرن نوزدهم، در پی تاثیرات فلسفه های پیشین مانند فونداسیونالیسم و تجربه گرایی به وجود آمد. این مکتب بر ارزش های عینیت و اثبات یا رد فرضیه ها تاکید دارد.

2. واقع گرایی انتقادی (Critical Realism): واقع گرایی انتقادی در اواسط قرن بیستم، به عنوان واکنشی به محدودیت های پوزیتیویسم و تفسیرگرایی شکل گرفت. این مکتب بر درک واقعیت های پیچیده و چندلایه ای که ممکن است به طور کامل قابل درک نباشند، تاکید دارد .

3. تفسیرگرایی (Interpretivism): تفسیرگرایی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، تحت تاثیر فلسفه کانت و به عنوان مخالفت با پوزیتیویسم شکل گرفت. این مکتب بر ارزش های ذهنیت و درک تجربیات انسانی از طریق زمینه های اجتماعی و فرهنگی تاکید دارد.

4. پست مدرنیسم (Postmodernism): پست مدرنیسم در اواسط قرن بیستم، به عنوان واکنش به مدرنیسم و تاکید بر نسبیت واقعیت ها و تجزیه و تحلیل متون و روایات به وجود آمد .

5. عمل گرایی (Pragmatism): عمل گرایی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، به ویژه در آمریکا، به عنوان مکتبی که بر حل مسائل عملی و کاربردی تاکید دارد، شکل گرفت. این مکتب بر این باور است که معنا و ارزش دانش از کاربرد آن در حل مشکلات ناشی می شود.

📷

این مکتب ها در طول زمان تکامل یافته و به شکل گیری رویکردهای مختلف در پژوهش های علمی کمک کرده اند.

این مکاتب فلسفی به پژوهشگران کمک می کنند تا دیدگاه های مختلفی را در نظر بگیرند و بر اساس آن ها، روش های تحقیق خود را طراحی کنند. هر کدام از این دیدگاه ها می توانند بر انتخاب های روش شناختی و نوع تحلیل داده ها تاثیر بگذارند.

دو نمونه مثال خوب برای درک بهتر فلسفه تحقیق یا فلسفه پژوهش توسط دکتر احمد محمدیان:

مثال1:

بیایید با یک داستان خلاقانه به شرح پنج مکتب فلسفی بپردازیم:

📷

در یک دهکده ی کوچک، پنج دانشمند با دیدگاه های مختلف زندگی می کردند. هر کدام از آن ها به دنبال حل معمایی بودند: چرا درختان دهکده هر سال کمتر و کمتر میوه می دهند؟

پوزیتیویست،که به داده های قابل اندازه گیری اعتقاد داشت، شروع به جمع آوری آمار از تعداد میوه ها، بارندگی و دمای هوا کرد. او معتقد بود که با تجزیه و تحلیل این داده ها می تواند به پاسخ برسد.

واقع گرای انتقادی، به دنبال درک عوامل پنهانی بود. او به بررسی خاک و ریشه های درختان پرداخت و فرضیه ای مطرح کرد که شاید یک بیماری نامرئی در حال آسیب رساندن به درختان است.

تفسیرگرا، با اهالی دهکده صحبت کرد و به دنبال درک تجربیات و داستان های آن ها بود. او معتقد بود که شاید باورها و روش های کشاورزی مردم دهکده در کاهش میوه دهی نقش دارند.

پست مدرنیست، این مسئله را به چالش کشید و گفت که شاید معیار ما برای سنجش میوه دهی باید تغییر کند. او پرسید: «آیا واقعا کمتر شدن میوه ها مشکل است، یا اینکه نگرش ما به طبیعت باید تغییر کند؟»

و در نهایت، پراگماتیست به دنبال راه حل های عملی بود. او پیشنهاد داد که شاید بهتر است به جای تمرکز بر علت کمتر شدن میوه ها، روی افزایش تنوع محصولات کشاورزی و بهبود روش های آبیاری تمرکز کنیم.

در پایان، هر پنج دانشمند با همکاری یکدیگر توانستند یک برنامه جامع برای بهبود میوه دهی درختان دهکده تدوین کنند، که هر کدام از دیدگاه های فلسفی خود را در آن گنجانده بودند.

مثال 2:

در یک دانشگاه ، پنج استاد با دیدگاه های فلسفی متفاوت، تصمیم گرفتند تا روی یک پروژه تحقیقاتی مشترک کار کنند: بررسی تاثیر شبکه های اجتماعی بر روابط انسانی. هر کدام از آن ها رویکرد خود را به این موضوع ارائه داد:

📷

دکتر مشاهده، بر این باور بود که باید داده های کمی جمع آوری کند. او نظرسنجی های آنلاین ایجاد کرد و تعداد لایک ها، کامنت ها و ساعات گذرانده شده در شبکه های اجتماعی را اندازه گیری کرد تا به نتایج عینی برسد.

دکتر عمق، معتقد بود که باید به عوامل پنهانی نگاه کرد. او مصاحبه های عمیق انجام داد تا درک کند چگونه شبکه های اجتماعی ممکن است بر احساس تنهایی یا ارتباط با جامعه تاثیر بگذارند.

دکتر معنا، تمرکز خود را بر روی تجربیات شخصی افراد گذاشت. او گروه های کانونی تشکیل داد تا بفهمد افراد چگونه شبکه های اجتماعی را تفسیر می کنند و چه معنایی برای روابط آن ها دارد.

دکتر نقد، به چالش کشیدن مفاهیم سنتی روابط را آغاز کرد. او از هنر و ادبیات برای نشان دادن چگونگی تغییر روابط در عصر دیجیتال استفاده کرد و پرسید: «آیا معیارهای ما برای سنجش روابط باید تغییر کنند؟

و در نهایت، دکتر عمل، به دنبال راه حل های عملی بود. او پیشنهاد داد که باید بر روی توسعه برنامه های آموزشی برای بهبود مهارت های ارتباطی در دنیای دیجیتال تمرکز کنیم.

در پایان، این پنج استاد با همکاری یکدیگر یک تحقیق جامع ارائه دادند که هر دیدگاه فلسفی را در بر می گرفت و به درک بهتری از تاثیر شبکه های اجتماعی بر روابط انسانی رسیدند.

ارتباط مکتب های فلسفی پژوهش با لایه های مختلف پیاز تحقیق:

1. فلسفه پژوهش (لایه اول):

- پوزیتیویسم: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال اثبات فرضیه ها از طریق روش های کمی و استفاده از داده های عینی هستند.

-واقع گرایی انتقادی: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال درک عمیق تری از واقعیت ها هستند و ممکن است از ترکیبی از روش های کمی و کیفی استفاده کنند.

-تفسیرگرایی: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال درک تجربیات و دیدگاه های افراد از طریق روش های کیفی هستند.

- پست مدرنیسم: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال بررسی نسبیت واقعیت ها و تجزیه و تحلیل متون و روایات هستند.

- عمل گرایی: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال حل مسائل عملی از طریق روش های کمی، کیفی یا ترکیبی هستند.

2. رویکرد پژوهش (لایه دوم):

- قیاسی: مناسب برای تحقیقاتی که از نظریه های موجود برای پیش بینی و توضیح پدیده ها استفاده می کنند.

- استقرایی: مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال کشف نظریه های جدید از طریق مشاهده و تجربه هستند.

3. استراتژی پژوهش (لایه سوم):

- آزمایشی: مناسب برای تحقیقات کمی که به دنبال اثبات رابطه علت و معلولی هستند.

- پیمایشی: مناسب برای جمع آوری داده های کمی از نمونه های بزرگ.

- مطالعه موردی: مناسب برای تحقیقات کیفی که به دنبال درک عمیق یک مورد خاص هستند.

- نظریه داده بنیاد: مناسب برای تحقیقات کیفی که به دنبال توسعه نظریه از داده ها هستند.

4. انتخاب پژوهش (لایه چهارم):

- تک روش: استفاده از یک روش کمی یا کیفی خاص.

- چندروش: ترکیبی از چندین روش کمی یا کیفی.

- آمیخته: ترکیبی از روش های کمی و کیفی.

5. بازه زمانی پژوهش (لایه پنجم):

- مقطعی: تحقیق در یک نقطه زمانی خاص.

- طولی: تحقیق در طول یک دوره زمانی.

6. روش های گردآوری و تحلیل داده ها (لایه ششم):

- کمی: استفاده از ابزارهای آماری برای تحلیل داده ها.

- کیفی: تحلیل محتوا، تحلیل گفتمان و روش های تفسیری.

انتخاب روش مناسب بستگی به اهداف تحقیق، سوالات تحقیقی و زمینه مورد مطالعه دارد

📷

یک نمونه مقاله از فلسفه های پژوهش:

1. پوزیتیویسم: مقاله ای با عنوان "روش شناسی پوزیتیویسم و نقش آن در تطورات چهار حوزه دانش سیاسی" که به بررسی تاثیر پوزیتیویسم بر دانش سیاسی می پردازد .

2 .واقع گرایی انتقادی: مقاله ای تحت عنوان "پارادایم واقع گرایی انتقادی در فراسوی اثبات گرایی و هرمنوتیک: به سوی روش شناسی میان رشته ای" که به تحلیل تاثیر واقع گرایی انتقادی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی می پردازد.

3. تفسیرگرایی: مقاله ای با عنوان "تفسیرگرایی (پارادایم تفسیری)" که به توضیح پارادایم تفسیری و کاربرد آن در علوم اجتماعی می پردازد.

4. پست مدرنیسم: مقاله ای با عنوان "پست مدرنیسم و چالش بحران معنای زندگی" که به بررسی نقش پست مدرنیسم در ایجاد بحران معنای زندگی می پردازد.

5 پراگماتیسم مقاله ای با عنوان "روش تحقیق آمیخته در قلمرو رویکرد پراگماتیسم؛ روشی برای پژوهش های جغرافیایی" که به بررسی کاربرد روش تحقیق آمیخته در پراگماتیسم می پردازد.

این مقالات نمونه هایی از تحقیقاتی هستند که در حوزه های مختلف فلسفی انجام شده اند و به شما کمک می کنند تا با دیدگاه های مختلف هر یک از این مکاتب آشنا شوید.

📷

کلیدواژه های فلسفه پژوهش

برای جستجوی مقالاتی که در روش تحقیق خود از مکاتب فلسفی مختلف استفاده کرده اند، به شما ارائه می دهم:

1-پوزیتیویسم یا اثبات گرایانه (Positivism):

- تحقیق کمی

- روش تجربی

- رویکرد علمی

- آمار و احتمال

2. واقع گرایی انتقادی(Critical Realism):

- تحلیل نقدی

- نظریه پردازی

- ساختارهای پنهان

- علل عمیق

3. تفسیرگرایی (Interpretivism):

- رویکرد کیفی

- تحلیل محتوا

- مطالعه موردی

- فهم عمیق

4. پست مدرنیسم (Postmodernism):

- نقد فرهنگی

- چندگانگی معنا

- نسبیت

- هویت های متغیر

5. پراگماتیسم (Pragmatism):

- رویکرد پراگماتیک

- کاربردی

- تاثیرات عملی

- حل مسئله

این کلیدواژه ها می توانند به عنوان نقطه شروع برای جستجوی مقالاتی که در روش تحقیق خود از این مکاتب استفاده کرده اند، مورد استفاده قرار گیرند. برای جستجوی دقیق تر، می توانید از پایگاه های داده علمی مانند PubMed، Scopus، یا Google Scholar استفاده کنید.

نتیجه گیری:

فلسفه تحقیق، که از تاریخچه فلسفه نشات گرفته و به معنای دوستداری دانش است، به مطالعه پرسش های بنیادین می پردازد. این رشته به تدریج با تکامل فلسفه و تخصصی شدن دانش ها شکل گرفته و به عنوان یک رشته مجزا در تحقیقات علمی مطرح شده است. فلسفه تحقیق به پژوهشگران کمک می کند تا با استفاده از روش های منطقی و استدلالی، به پرسش های تحقیقاتی خود پاسخ دهند و نتایج قابل اعتماد و معتبری ارائه دهند. بدون فلسفه تحقیق، پژوهش ها ممکن است فاقد چارچوب نظری مشخص باشند و نتایج آن ها قابل اعتماد نباشند. فلسفه تحقیق نقش بنیادینی در تعیین جهت گیری کلی پژوهش دارد و اهمیت آن به عنوان لایه اول پیاز تحقیق، که نشان دهنده جهان بینی پژوهشگر است، بسیار زیاد است. این مکتب ها در طول زمان تکامل یافته و به شکل گیری رویکردهای مختلف در پژوهش های علمی کمک کرده اند و به پژوهشگران کمک می کنند تا دیدگاه های مختلفی را در نظر بگیرند و بر اساس آن ها، روش های تحقیق خود را طراحی کنند. هر کدام از این دیدگاه ها می توانند بر انتخاب های روش شناختی و نوع تحلیل داده ها تاثیر بگذارند.

1-پوزیتیویسم یا اثبات گرایانه Positivism دانش معتبر از طریق مشاهدات حسی و روش های علمی قابل اثبات است. تاکید بر روش های کمی و تجربی. مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال اثبات فرضیه ها از طریق داده های عینی هستند. به وجود آمده در قرن نوزدهم، تحت تاثیر فونداسیونالیسم و تجربه گرایی، با تاکید بر عینیت و اثبات فرضیه ها.

2. واقع گرایی انتقادی Critical Realism واقعیت های پنهانی وجود دارند که ممکن است از طریق نظریه پردازی و تحلیل علمی شناسایی شوند، اما لزوما به صورت مستقیم قابل مشاهده یا اندازه گیری نیستند. مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال درک عمیق تری از واقعیت ها هستند و ممکن است از ترکیبی از روش های کمی و کیفی استفاده کنند. شکل گرفته در اواسط قرن بیستم به عنوان واکنشی به محدودیت های پوزیتیویسم و تفسیرگرایی.

3. تفسیرگرایی Interpretivism دانش از طریق فهم و تفسیر معناهایی که افراد به تجربیات خود می دهند، به دست می آید. تاکید بر فهم عمیق تر رفتارها و کنش های انسانی. مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال درک تجربیات و دیدگاه های افراد از طریق روش های کیفی هستند. شکل گرفته در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، تحت تاثیر فلسفه کانت و به عنوان مخالفت با پوزیتیویسم.

4. پست مدرنیسم Postmodernism به چالش کشیدن ساختارهای قدرت و نظریه های بزرگ. واقعیت ها چندگانه و نسبی هستند و نمی توان آن ها را به صورت کلی گرایانه توصیف کرد. مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال بررسی نسبیت واقعیت ها و تجزیه و تحلیل متون و روایات هستند. شکل گرفته در اواسط قرن بیستم به عنوان واکنش به مدرنیسم.

5. پراگماتیسم یا عمل گرایی Pragmatism معنا و حقیقت یک مفهوم یا نظریه در نتایج عملی و کاربردی آن نهفته است. ارزش یک ایده باید بر اساس تاثیرات و کارایی آن در زندگی واقعی سنجیده شود. مناسب برای تحقیقاتی که به دنبال حل مسائل عملی از طریق روش های کمی، کیفی یا ترکیبی هستند. شکل گرفته در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، به ویژه در آمریکا، به عنوان مکتبی که بر حل مسائل عملی و کاربردی تاکید دارد.

📷

منابع:

(1) Philosophical paradigms as the bases for knowledge management ... - ERIC. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1314845.pdf.

(2) Philosophical paradigms as the bases for knowledge management research .... https://kmel-journal.org/ojs/index.php/online-publication/article/view/476.

(3) 研究方法的哲学背景 - 知乎 - 知乎专栏. https://zhuanlan.zhihu.com/p/499959392.

(4) Introduction to positivism, interpretivism and critical theory. https://oro.open.ac.uk/49591/.

(5) روش شناسی پوزیتیویسم و نقش آن در تطورات چهار حوزه دانش سیاسی. http://ensani.ir/.

(6) پارادایم واقع گرایی انتقادی در فراسوی اثبات گرایی و هرمنوتیک: به سوی .... http://ensani.ir

(7) تفسیرگرایی (پارادایم تفسیری) - پارس مدیر. https://parsmodir.com/db/research/interpretive.php.

(8) مقاله نشریه: پست‎مدرنیسم و چالش بحران معنای زندگی. https://bing.com

(9) روش تحقیق آمیخته در قلمرو رویکرد پراگماتیسم؛ روشی برای پژوهش های جغرافیایی.

(10) مقالات مرتبط با پوزیتیویسم. https://www.noormags.ir

(11) پوزیتیویسم و جامعهشناسی در جهان - ut. https://bing.com.

(12) پوزیتیویسم و جامعهشناسی در غرب آسیا- ut. https://jnoe.ut.ac.ir/article_18917.html.

(13) پوزیتیویسم و جامعهشناسی در ایران. https://journals.ut.ac.ir/article_18917_0.html.

(14) پراگماتیسم - پرتال جامع علوم انسانی. http://ensani.ir

(15) روش تحقیق آمیخته در قلمرو رویکرد پراگماتیسم.... http://ensani.ir

(16) پراگماتیسم؛ روشی برای پژوهش های جغرافیایی. https://www.gahr.ir/article_96506.html.

(17) مقاله روش تحقیق آمیخته در قلمرو رویکرد پراگماتیسم؛ روشی برای پژوهش های .... https://civilica.com

(18) تاثیر پراگماتیسم بر مطالعات تفسیری معاصر. https://jphilosophy.um.ac.ir

(19) مقالات مرتبط با تفسیرگرایی. https://www.noormags.ir/

(20) تحلیل انتقادی مبانی معرفتی تفسیرگرایان در ارتباطات بین فرهنگی از منظر.... https://kms.bou.ac.ir

(21) مقایسه تطبیقی سه پارادایم بزرگ کلاسیک؛ اثبات گرایی، تفسیر گرایی و .... https://youngsociologists.com

(22) روش پژوهش در دانش تفسیر قرآن | دفتر انتشارات و فناوری آموزشی. https://www.roshdmag.ir

(23) پست مدرنیسم - پرتال جامع علوم انسانی. http://ensani.ir.

(24) بررسی مولفه های پست مدرنیسم در مجموعه داستان های «دوباره از همان خیابان ها». https://journals.pnu.ac.ir/article_7904.html.

(25) مقاله نشریه: پست‎مدرنیسم و چالش بحران معنای زندگی. https://elmnet.ir/doc/2188691-11858.

(26) مقاله فلسفه پست مدرنیسم و دیدگاه متفکران پیشرو آن. https://civilica.com/doc/439192/.

(27) واقع گرایی انتقادی، برون رفت از دوگانه پوزیتیویسم و هرمنوتیک. https://journals.iau.ir/article_524315.html.

(28) واقع گرایی انتقادی فرهنگی. https://bing.com

(29) واقع گرایی انتقادی و تعلیم و تربیت چند فرهنگی. https://journals.ut.ac.ir/article_52562_0.html.

مقاله واقع گرایی انتقادی و تعلیم و تربیت. (30)

https://civilica.com/doc/647792.