ارزیابی اثرات عملیات مدیریتی حفاظتی در کنترل تخریب خاک و ترسیب کربن در حوزه آبخیز رزین کرمانشاه

تخریب کیفیت خاک و تصاعد ذخایر کربنی به اتمسفر منجر به کاهش پایداری و کیفیت تولید و مشکلات زیست محیطی است. این پژوهش با هدف ارزیابی اثربخشی عملیات مدیریتی در روند تخریب شاخص های کیفیت خاک و بهبود (ترسیب) یا زوال مخازن کربن آلی آن در حوزه آبخیز رزین استان کرمانشاه طرح ریزی و اجرا شد. برای این کار 9 مصداق عملیات احیایی و حفاظتی در چهارچوب پروژه بین المللی منارید انتخاب و ارزیابی شد. پس از ثبت اختصاصات فنی و مدیریتی پروژههای انتخاب شده، شاخص های بیوفیزیکی کیفیت خاک و وضعیت تخریب و فرسایش خاک با روش GLADIS و کمیت ذخایر کربنی آنها تعیین شد. نمونه برداری از خاک با تشریح پروفیل و نمونه گیری از افق های مختلف انجام شد. در عملیات میدانی، شاخص های مختلف کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک، وضعیت پوشش گیاهی و ذخایر کربنی خاک و پوشش گیاهی اندازه گیری شد. در آزمایشگاه با تعیین بافت، اسیدیته، شوری، وزن مخصوص ظاهری، درصدآهک، درصد اشباع و غلظت عناصر میکرو و ماکرو، توزیع فیزیکی اندازه و پایداری خاکدانه ها و ذخیره کربن آلی اندازه گیری شد. همچنین با طراحی پرسشنامه و بررسی میدانی، بازخوردهای اجتماعی این پروژه ها مورد ارزیابی قرار گرفتنتایج ارزیابی نشان داد که بحرانی ترین شکل تخریب خاک در محدوده سامان قشلاق، ( محدوده عملیات ممیزی مرتع و کپه کاری)، تشکیل آرمور با نرخ هدررفت خاک 7/43 تن در هکتار بود. عملیات کپه کاری ضمن کاهش 30 تا 40 درصدی کراست یا سله سطحی میزان فرسایش خندقی را از 9.31 به 26/2 تن و نرخ فرسایش شیاری از 22/0تن در هکتار به صفر تنزل یافت. از نقاط بارز بهبود کیفیت خاک در محدوده کپه کاری افزایش متوسط 13/0درصد کربن آلی خاک و بهبود نسبی مقادیر فسفر، پتاسیم و منگنز خاک بود. این عملیات در دیگر شاخص های کیفی خاک از جمله پایداری خاکدانه و نفوذپذیری تاثیر ملموسی تا زمان مطالعه حاضر نداشت. عملیات خلع ید دیمزار های کم بازده و تغییر کاربری به مرتع در دو سامان رزین و قشلاق و تغییر به علوفه کاری در قشلاق تاثیرات مهمی بر شاخص های کیفی خاک بویژه پایداری خاکدانه داشتند. کلیه اشکال فرسایش و تخریب به مقادیر صفر تنزل و ذخیره کربن آلی خاک 9/1 تا 5/3 برابر و غلظت عناصر میکرو2-4 برابر افزایش یافت. احداث باغات دیم جوان (2 ساله) در سامان قشلاق تا زمان حاضر تاثیر ملموسی بر کنترل تخریب و بهبود کیفیت خاک نداشت. باغات 2 ساله در محدوده سراب شاه حسین، ضمن مهار 65/2 تن در هکتار فرسایش میزان سله سطحی را 20 درصد تقلیل داده بود. اما در شاخص های کیفیت خاک تاثیر ملموسی نداشت. در باغات با سابقه 10 سال به بالا، ضمن از بین رفتن کلیه صور تخریب، از جمله سله یا کراست سطحی و آرمور، کلیه شاخص های کیفیت خاک بهبود یافته بود. بند های سنگی ملاتی و گابیون موفق به دام انداختن حدود 886 تن رسوب در سامان قشلاق شده بودند. اعمال عملیات تسطیح اراضی اگرچه موفق به مهار 38/4 تن فرسایش سطحی در هکتار شده بود، ولی کلیه شاخص های بیوفیزیکی کیفیت خاک تنزل یافته بود. شایعترین عامل تخریب خاک در مراتع حوزه زمان نامناسب چرای دام و ورود دام بلافاصله پس از بارندگی بود که به شدت منجر به تراکم خاک شده بود. مراتع و جنگل های سراب شاه حسین و رزین با ذخایر کربنی خاک 180 تا 250 تن در هکتار و کمیت های ایده آل شاخص های کیفیت خاک نویدبخش پتانسیل بالای بهبود باروری خاک در منطقه مطالعاتی بود. از منظر بازخوردهای اجتماعی عملیات کپه کاری و برخی از مصادیق نهالکاری ها مورد استقبال بهره برداران بود. ولی ایجاد محدودیت در چرا، تغییر در منابع آب، عدم استفاده از نظرات ساکنین محلی مهمترین دلایل عدم استقبال بود.