بررسی حوادث حریق ناشی از زلزله در جهان و تهیه راهنمای حفاظت ساختمانها در برابر آتش با درنظرگرفتن تخریبهای احتمالی ناشی از زلزله

یکی از خطرات مهم ناشی از زلزله وقوع حوادث آتش‌سوزی به علل مختلف نظیر اتصالات برقی یا انفجار گاز می‌باشد. پس از زلزله با توجه به شکست احتمالی خطوط لوله آب شهری و نیز واکنشهای عجولانه مردم، امکان مقابله به موقع با حریق بسیار کاهش می‌یابد. مظاهر توسعه شهری و صنعتی نظیر جمعیت زیاد، ساختمانهای بلند، وجود خطوط گاز شهری، وجود انبارهای بزرگ کالا، مخازن بزرگ ذخیره سوخت، وجود کوره‌ها و فرآیندهای حرارتی در کارخانجات و بسیاری موارد دیگر می تواند خطرپذیری یک شهر از نظر وقوع و گسترش حریق‌های ناشی از زلزله را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. اگر چه وقوع حریق بزرگ به صورت فاجعه پس از وقوع زلزله قطعی نیست و این امکان هم وجود دارد که چنین حادثه‌ای رخ ندهد، با این وجود نمی‌توان امکان آن را نادیده گرفت و در کشوری مثل ایران که به طور مداوم در معرض تهدید زلزله‌های بزرگ قرار داشته و دوران توسعه را در دهه‌های اخیر تجربه نموده است، چاره‌ای جز این نیست که همگام با فعالیتهای لازم برای مقابله با خسارات زلزله، حداقل در شهرهای بزرگ آمادگی روبرو شدن با وقایع حریق نیز وجود داشته باشد. وقوع چنین حوادثی را در یک شهر با جمعیت چند میلیون نفری و یا در مناطق صنعتی که در مناطق زلزله‌خیز واقع شده‌اند، باید کاملاً محتمل تلقی نمود. در این گزارش تعدادی از مهم‌ترین وقایع آتش‌سوزی ناشی از زلزله مرور گردیده و دلایل عمده وقوع و گسترش حریق پس از زلزله ارائه شده است. برای پیشگیری از این وقایع نیاز به اقدامات مختلفی است که از آن جمله می‌توان مقاوم‌سازی شریانهای حیاتی، برنامه‌ریزی مدیریت بحران، آموزش، تدوین و اجرای ضوابط ایمنی در برابر آتش و بهبود امکانات آتش‌نشانی را نام برد. یک نکته مهم که اغلب نادیده گرفته شده، هماهنگی بین الزامات ایمنی حریق و مقاومت در برابر زلزله است. مطالعات بر روی مقررات ساختمانی کشورهای مختلف واقع در مناطق زلزله‌خیز نشان داد که این هماهنگی، به جز در مورد شبکه‌های بارنده خودکار، به نحو مناسب وجود ندارد. دو موضوع مهم در طراحی ایمنی حریق ساختمانها، مشخصات مناسب راههای خروج و پوششهای محافظ سازه در برابر آتش هستند، که لازم است رفتار مناسبی در برابر نیروهای زلزله داشته، پس از زلزله نیز بتوانند به وظیفه عملکردی خود ادامه دهند. این مسائل نیز در این گزارش مورد بحث قرار گرفته است. بر این اساس توصیه شده است که برای ساختمانهای واقع در مناطق با خطر زلزله‌خیزی زیاد و خیلی‌زیاد از قرار دادن عناصر باربر جانبی در مسیرهای فرار از حریق خودداری شود. توصیه‌هایی در خصوص رفتار مکانیکی پوششهای محافظ در برابر آتش، برای ساختمانهای واقع در مناطق زلزله‌خیز ارائه شده است. همچنین توصیه‌ها و پیشنهادهایی برای پیشگیری از وقوع این حوادث و یا جلوگیری از گسترش شدید آنها ارائه شده است. 1 مروری کوتاه بر وقایع حریق ناشی از زلزله در جهان در یک قرن اخیر تعداد زیادی حواث حریق که پس از زلزله در نقاط مختلف جهان روی داده و باعث تلفات جانی و مالی قابل توجهی شده‌اند، رخ داده است. در اوایل قرن بیستم در سال 1906 زلزله‌ای با بزرگی 2/8 در مقیاس ریشتر شهر سانفرانسیسکو را لرزاند و باعث مرگ بیش از 3000 نفر شد. گزارش شده است که 95% از خسارات مالی و ویرانی‌ها بر اثر وقایع حریق پس از زلزله ناشی شده است. در سال 1923 زلزله‌ای با بزرگی مشابه در توکیو و یوکوهاما رخ داد که به همراه حریق پشت سر آن بیش از 000/450 خانه را از بین برد و باعث تلف شدن بیش از 000/90 نفر شد. در این حادثه هزاران نفر در شعله‌های آتش گرفتار شدند. زلزله‌های خلیج هاوک در نیوزیلند (1931)، آنکوریج در آلاسکا (1964)، نیگاتا در ژاپن (1964)، و سانفرانسیسکو (1971) توأم با حوادث حریق بوده‌اند. در زلزله ماناگوا در نیکاراگوئه (1972) که منجر به کشته شدن بیش از ده‌ هزار نفر شد، آتش‌سوزی برای 10 روز در مرکز شهر ادامه داشت. از وقایع جدیدتر می‌توان به حوادث حریق پس از زلزله‌های نورتریج در امریکا و کوبه در ژاپن به ترتیب در سالهای 1994 و 1995 اشاره کرد. زمین‌لرزه خلیج ایزمیت که در 17 آگوست 1999 در شمالغربی کشور ترکیه رخ داد نیز با حریق مهیبی در پالایشگاه نفت توپراس همراه بود. 2 دلایل وقوع حوادث اولیه حریق پس از زلزله ساعت دقیق وقوع زلزله و شرایط فصلی در تعداد وقایع اولیه حریق مؤثر می‌باشد. دلیل اصلی این موضوع میتواند تعداد وسایل حرارتی روشن در منازل باشد. به عنوان مثال در توکیو 1923 زمان وقوع زمینلرزه حدوداً در ساعات ظهر و هنگام پخت و پز بوده است، درحالی که در اسکوپیه زلزله در صبح زود و در فصل تابستان رخ داده و تعداد حریق‌ها اندک بوده است. البته در کارخانجات و واحدهای تولیدی این موضوع تا حدودی متفاوت است و جابجایی یا ترکیدن وسایلی نظیر کوره‌ها و بویلرها یا ریختن مصالح یا مواد قابل سوختن روی این وسایل حرارتی می‌تواند عوامل اصلی حریق را تشکیل دهد. مهم‌ترین دلایل وقوع حریق‌های اولیه بلافاصله پس از زلزله را میتوان به شکل زیر طبقه‌بندی نمود: • تماس مستقیم با شعله یا وسایل داغ: الف – سقوط یا جابجایی منابع حرارتی، ب – سقوط مواد و مصالح قابل اشتعال بر روی منابع حرارتی، و ج – شکستن جدار منابع حرارتی. • شعله گرفتن منابع حرارتی نظیر چراغهای نفتی، وسایل پخت و پز، بخاری‌های و غیره • اتصال الکتریکی ناشی از جابجایی سیم کشی‌های معیوب ، اتصال سیم‌های برق و غیره • انفجار مخازن سوخت • شکستن خطوط لوله نفت و گاز • اشتعال مواد شیمیایی در اماکن مختلف مانند انبارها، آزمایشگاهها، فروشگاهها یا کارخانه‌ها • حریق های عمدی و اتفاقات غیر عادی 3 دلایل گسترش حریق پس از زلزله باتوجه به بررسی گزارش‌های مختلف حریق‌های پیامد زلزله، می‌توان دلایل گسترش حریق و تبدیل آن از حوادث موردی به یک مشکل بزرگ یا فاجعه را به شرح زیر طبقه‌بندی نمود: • وحشت عمومی و مشکلات روحی مردم • تأخیر در کشف و اطفای وقایع اولیه حریق • وجود منابع پنهان افروزش و عدم